- حسام مهدوی – با ورود به فصل گرما و آغاز تابستان، نگرانیها درباره وضعیت منابع آب کشور بار دیگر در صدر اخبار و گزارشها قرار گرفته است. این در حالی است که بسیاری از استانها در سال آبی گذشته بارندگیهای قابلتوجهی را تجربه کردند. کوهها برفپوش شدند، تالابها برای مدتی جان گرفتند. با این وجود، تازهترین گزارشها از شرکت مدیریت منابع آب ایران، تصویر دیگری ارائه میدهد: بیش از نیمی از سدهای کشور هنوز در شرایط بحرانی قرار دارند و سطح آبهای زیرزمینی به روند نزولی خود ادامه میدهد.
بارشهایی که تشنگی را درمان نکردند
در نخستین نگاه، برای افکار عمومی این سؤال شکل میگیرد که چرا با وجود این حجم از بارش، هنوز کشور در وضعیت تنش آبی قرار دارد؟
کارشناسان معتقدند نباید صرفاً به “مقدار” بارش نگاه کرد، بلکه “الگوی زمانی و مکانی” آن، نقش کلیدیتری دارد. اغلب بارندگیها در سال آبی اخیر بهصورت رگبارهای شدید، کوتاهمدت و پراکنده بودهاند؛ بارشهایی که به جای نفوذ به عمق زمین یا ذخیره در سدها، با شدت جاری شده و از طریق روانآب سطحی از دست رفتهاند. در واقع زمین فرصت کافی برای جذب این نعمت آسمانی نداشته است.
افت بیوقفه منابع زیرزمینی
دشتهای کشور، بهویژه در استانهای مرکزی و شرقی، همچنان با افت سطح ایستابی مواجهاند. گزارشهای وزارت نیرو نشان میدهد در برخی مناطق، سطح آب زیرزمینی نسبت به مدت مشابه سال قبل، بیش از ۷۰ سانتیمتر کاهش یافته است. این در حالی است که مصرف بیرویه آب برای کشاورزی، نبود برنامه احیا و تغذیه مصنوعی، و استفاده گسترده از چاههای غیرمجاز، فشار مضاعفی بر منابع وارد کردهاند.
بارش کافی نیست، مدیریت مهمتر است
دکتر نسرین افشار اقلیمشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در گفتگو با خبرنگار ما می گوید:بسیاری از مردم تصور میکنند باران مساوی با حل بحران آب است، اما این تصور اشتباه است. در ایران بهدلیل اقلیم خشک و نیمهخشک، بارشها معمولاً در مدتزمان کوتاه و با شدت بالا اتفاق میافتند. این مدل بارش، نه تنها نمیتواند منابع زیرزمینی را تغذیه کند، بلکه باعث فرسایش خاک و هدررفت سطحی نیز میشود. ما به بارشهایی نیاز داریم که آهسته، مداوم و قابل جذب باشند.»
مهندس احسان کریمی کارشناس منابع آب و مشاور سابق وزارت نیرو نیز در این خصوص می گوید:مشکل ما بیش از آنکه مربوط به کمبود بارش باشد، به مدیریت نامناسب منابع بازمیگردد. کشاورزی با راندمان پایین، مصرف خانگی بدون فرهنگسازی، و همچنین برداشتهای بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی، ما را به اینجا رسانده است. اگر همین روند ادامه یابد، حتی چند سال بارندگی خوب هم قادر به جبران کسری منابع نخواهد بود.»
سدهایی که پر نمیشوند
بررسی وضعیت سدهای بزرگ کشور نشان میدهد که برخی از مخازن هنوز کمتر از ۴۰ درصد ظرفیت خود را پر کردهاند. دلایل این امر به عوامل متعددی از جمله تبخیر بالا در فصل گرم، بویژه در مناطق مرکزی و جنوبی کشور،
رسوبگذاری در پشت سدها که از حجم مفید آنها کاسته است ،تغییر الگوی بارش از برف به باران که باعث کاهش منابع ذخیره تدریجی (مانند ذوب برفها) شده و عدم هماهنگی میان بارشها و زمان برداشت آب در پاییندست بر می گردد.
راهکار چیست؟
دکتر افشاربا ذکر این نکته که برای غلبه بر این بحران چندوجهی، نمیتوان فقط منتظر برف و باران بود اظهار داشت :
اصلاح الگوی کشت و کاهش مصرف آب در کشاورزی ، افزایش راندمان آبیاری با استفاده از روشهای نوین ، بازچرخانی آب در صنعت و شرب شهری ،اجرای گسترده طرحهای آبخیزداری و تغذیه مصنوعی و مقابله با حفر چاههای غیرمجاز و کنترل برداشتها از جمله ضروریترین اقدامات برای بهبود اوضاه هستند.
در آستانه تابستانی گرم و طولانی، منابع آبی کشور بیش از هر زمان دیگری به تدبیر و مدیریت پایدار نیاز دارند. باران بهتنهایی کافی نیست. اگر رفتار مصرفی و مدیریتی اصلاح نشود، حتی ترسالی نیز راه نجاتی نخواهد بود. تشنگی زمینهای ایران، نه از آسمان، که از تدبیر برمیخیزد.
