حسین ابرقویی – تغییر کاربری اراضی کشاورزی در ایران به یکی از مهمترین دغدغههای اقتصادی و اجتماعی سالهای اخیر تبدیل شده است. با سختگیریهای قانونی و محدودیتهای محیطزیستی، کشاورزان بهویژه در روستاها با این پرسش روبهرو هستند: چگونه برای فرزندان خود خانه بسازند، وقتی اجازه ساختوساز روی زمینهای خود را ندارند؟ خبرنگار ما در این گزارش به دلایل، پیامدها و راهکارهای این مسأله پرداخته است.
چرا تغییر کاربری اراضی ممنوع است؟
بر اساس قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی (مصوب سال ۱۳۷۴)، هرگونه تغییر کاربری زمینهای زراعی و باغی به کاربری غیرکشاورزی (مثل مسکونی، تجاری یا صنعتی) بدون مجوز رسمی ممنوع است. هدف این قانون:
حفظ امنیت غذایی کشور
جلوگیری از نابودی منابع طبیعی و خاک حاصلخیز
کنترل گسترش بیرویه ساختوسازها در روستاها و حاشیه شهرها
اما در عمل، این قانون برای خانوادههای کشاورز چالش ایجاد کرده است؛ بهویژه وقتی جمعیت خانوارها بزرگ میشود و جوانان نیاز به زمین برای ساخت خانه دارند.
چالش کشاورزان؛ نسل جوان کجا باید زندگی کند؟
دکتر سید جواد رضوی، استاد توسعه روستایی دانشگاه تهران، به خبرنگار ما میگوید:در بسیاری از روستاهای ایران، زمین اصلی که در اختیار خانوادههاست، همان زمینهای کشاورزی است. وقتی قانون اجازه ساخت مسکن روی این زمینها را ندهد، خانوادهها ناچارند یا فرزندانشان را به شهرها بفرستند یا راههای غیرقانونی پیدا کنند.
راهکارهای رایج کشاورزان
تفکیک غیررسمی زمینهای کشاورزی
بسیاری از خانوادهها، بخشی از زمینهایشان را بهصورت غیررسمی (بدون ثبت در اسناد رسمی) بین فرزندان تقسیم میکنند و روی آنها خانه میسازند. این ساختوسازها معمولاً بدون مجوز و در معرض خطر تخریب قانونی هستند.
خرید زمین در بافت مسکونی روستا
برخی خانوادهها تلاش میکنند زمینی کوچک در داخل محدوده بافت مسکونی روستا خریداری کنند. اما قیمت زمینهای محدود در این بافتها بالاست و برای خانوادههای کمدرآمد قابل تأمین نیست.
مهاجرت جوانان به شهرها
یکی از ناخواستهترین راهها، مهاجرت فرزندان به شهرها برای یافتن مسکن است. این روند، هم فشار روی شهرها را افزایش میدهد و هم نیروی کار روستایی را تضعیف میکند.
درخواست تغییر کاربری رسمی
در مواردی، خانوادهها از طریق شورا و دهیاری درخواست تغییر کاربری رسمی میدهند، اما این مسیر پرهزینه، زمانبر و اغلب بدون نتیجه است.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی
این شرایط منجر به:
⚠ گسترش سکونتگاههای غیررسمی
⚠ افزایش ساختوسازهای غیرمجاز و تهدید محیطزیست
⚠ مهاجرت جوانان و پیرشدن جمعیت روستاها
⚠ تضعیف کشاورزی بهعنوان شغل اصلی روستاییان
🔹 راهکارها و توصیهها
دکتر رضوی پیشنهاد میکند:
✔ طراحی طرحهای جامع توسعه روستایی که زمینهای خاصی را برای نیازهای مسکن جوانان در نظر بگیرد
✔ تسهیل و شفافسازی روند تغییر کاربری قانونی برای مصارف مسکونی محدود
✔ ارائه وامهای ارزانقیمت برای ساخت مسکن در محدوده بافت مسکونی
✔ تقویت تعاونیهای مسکن روستایی برای توسعه ساختوساز قانونی و هدفمند
قانون حفظ کاربری اراضی کشاورزی هرچند با نیت مثبت نوشته شده، اما بدون در نظر گرفتن نیازهای واقعی روستاها و خانوادهها، به چالشی جدی تبدیل شده است. اگر سیاستگذاران نتوانند تعادلی بین حفاظت از زمین و نیازهای مسکونی ایجاد کنند، روستاهای ایران با پدیده مهاجرت، تخلفات ساختوساز و تضعیف کشاورزی روبهرو خواهند شد.
